Jerzy Komar o fotografii: Radzieckie i rosyjskie teleobiektywy zwierciadlane MTO, ZM i Rubinar

Nieocenione w astrofotografii, fotografii przyrodniczej płochliwych zwierząt, lekkie w porównaniu z ogniskową obiektywu. Tak można opisać wszystkie z obiektywów lustrzanych. Rosyjskie a wcześniej radzieckie obiektywy mają swój początek w projekcie układu optycznego estońskiego optyka Bernharda Schmidta. Chodzi o układ teleskopu z 1930 roku. W 1941 roku rosyjski optyk Dymitr Maksutow odkrył, że aberrację sferyczną lustra sferycznego może kompensować przez menisk o większej krzywiźnie. Po odnalezieniu właściwej odległości między meniskiem a lustrem Maksutowowi udało się pozbyć aberracji komatycznej i astygmatyzmu. Krzywiznę pola, podobnie jak w komorze Schmidta, można wyeliminować, instalując soczewkę płasko-wypukłą, tak zwana soczewkę Piazzi-Smitha, w pobliżu płaszczyzny ogniskowej.
Brzmi dość skomplikowanie. Poniżej schemat optyczny układu optycznego Maksutowa.

źródło: https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Maksutov-Teleskop.svg?uselang=ru

Maksutowa Tele-Obiektyw

Podczas wielkiej ojczyźnianej wojny D. D. Maksutow opracował kompaktowe teleobiektywy do zdjęć lądowych odległych obiektów na terytorium wroga. W okresie powojennym, na ich podstawie, powstały obiektywy rodziny MTO o ogniskowych 350, 500 i 1000 mm dla fotografii amatorskiej i profesjonalnej. Poza MTO-350 (350 mm, f5,6) zaprojektowanym w 1953 roku, nie ma dostępnych danych, kiedy dokładnie zostały zaprojektowane MTO-500 (500 mm, f8) i MTO-1000 (1000 mm, f10). Być może są to projekty wspomnianych wojskowych obiektywów szpiegowskich.

Prace nad projektem obiektywów prowadził Państwowy Instytut Optyczny (ГОИ - Государственный Оптический Институт), następnie produkcją, poza wspomnianą instytucją, zajmowała się Fabryka Mechaniczna w Krasnogorsku (КМЗ - Красногорский Механический Завод) i Litkarińska Fabryka Szkłą Optycznego (ЛЗОС - Лыткаринский Завод Оптического Стекла). Nazwę MTO można rozszyfrować na dwa sposoby: Maksutowa Teleobiektyw (Максутова Теле-Объектив) lub Meniskowy Teleobiektyw (Менисковый Теле-Объектив).

Zegar na Wrocławskim ratuszu
obiektyw MTO-1000

Zwierciadlany Maksutowa

Drugim pokoleniem obiektywów lustrzanych był ZM.

Nazwę ZM można rozszyfrować na dwa sposoby: Zwierciadlany Maksutowa (Зеркальный Максутова) lub Zwierciadlano-meniskowy (Зеркально-Менисковый) obiektyw. Pierwszym prototypem był ZM-1 zaprojektowany w 1958 roku, eksperymentalnie wprowadzony do produkcji w 1960 roku jednak, podobnie jak późniejszy małoobrazkowy ZM-3, nie doczekał się seryjnej produkcji. Średnioformatowy ZM-3 był produkowany w latach 1969-1986 przez Arsenal (Казённое предприятие специального приборостроения "Арсенал") - fabrykę z Kijowa znaną z produkcji średnioformatowych aparatów Kiev 88 zwanych u nas żartobliwie "haselbladionok" przez ich analogiczną do aparatów Hasselblad budowę. Pierwszym małoobrazkowym obiektywem ZM był ZM-4A wyprodukowany w 1975 roku przez litkarińską fabrykę optycznego szkła (ЛЗОС - Лыткаринский Завод Оптического Стекла), jak podaje rosyjska Wikipedia. Wedle tego samego rosyjskojęzycznego artykułu na Wikipedii w tym samym roku pojawił się ZM-5A. I wszystko byłoby wiarygodne, gdyby nie fakt, że posiadam w swojej kolekcji ZM-5A (500 mm, f8) bez powłok antyrefleksyjnych z 1973 roku. Póki co nie dotarłem do wiarygodnych danych, które z całą pewnością mogły stanowić o tym, jak było na prawdę. Nawiązałem nawet kontakt z Rosjaninem, który pisze o historii produkcji sprzętów fotograficznych w Rosji, a wcześniej w Związku Radzieckim, jednak niczego wiecej się nie dowiedziałem; wysłałem Georgijowi zdjęcia mojego obiektywu. Później wyprodukowano jeszcze dwa modele ZM-6A (ЗМ-6А - 500 mm f6,3) w wersji bez powłok, a później z powłokami antyrefleksyjnymi oraz MC ZM-7 (ЗМ-7 - 300mm, f5,6), a także średnioformatowy ZM-6B (ЗМ-6Б - 500 mm, f8) produkowany znowu przez Arsenal, jednak w Polsce są to okazy bardzo rzadkie.

Herb Wrocławia na ratuszu
obiektyw MTO-1000

Rubinar

Jest jeszcze kolejne wcielenie rosyjskich obiektywów zwierciadlanych - Rubinar. Ta seria jest najbardziej dopracowana optycznie i produkowana do teraz. W chwili obecnej w sklepie internetowym LZOS-u można kupić obiektyw МС РУБИНАР - 10/1000 "Макро" za 58800 rubli co przy kursie 0,061 oznacza około 3586,60 zł, czyli niewiele jak za obiektyw, który może służyć jako teleskop w systemie Maksutowa-Cassegraina, przy czym jego waga jest zadziwiająco niska - nie więcej jak 2,3 kg.

Do niedawna było więcej Rubinarów, ale teraz nie znalazłem ich na stronie producenta. Z pewnością można jednak znaleźć na rynku wtórnym te obiektywy:

МС РУБИНАР - 4,5/300 "Макро"

МС РУБИНАР - 8/500 "Макро"

МС РУБИНАР - 5,6/500 "Макро"

МС РУБИНАР - 10/1000 "Макро"

Z pewnością warto przynajmniej jeden z takich obiektywów posiadać. Sam mam wspomniany zabytkowy już ZM-5A, ale używałem również MTO-1000. Tym drugim fotografowałem elementy architektoniczne, dzikie zwierzęta, odległe obiekty i księżyc (do tego potrzeba zawieszenia paralaktycznego i aparat z wstępnym podnoszeniem lustra). Ważną cechą tych obiektywów jest to, że można je przypiąć przez adapter bez soczewki do Nikona i będą ostrzyć na nieskończoność. Osobiście chętniej używam obiektywu 500 mm, f8, który i tak jest wystarczająco ciemny, żeby utrudnić wyostrzenie obrazu, jednak w dobrych warunkach pogodowych stosunkowo łatwo można zrobić ciekawe ujęcie.